Fuzarioza kolb kukurydzy – objawy, przyczyny i metody zapobiegania

Czym jest fuzarioza kolb kukurydzy?

Fuzarioza kolb to poważna choroba grzybowa atakująca kukurydzę, której sprawcami są różne gatunki grzybów z rodzaju Fusarium. W polskich warunkach rolniczych najczęściej spotyka się dwa typy fuzariozy kolb: tę wywoływaną przez Fusarium graminearum oraz przez grzyby z sekcji Fusarium Liseola, do których należą m.in. F. verticillioides i F. proliferatum. Choć objawy obu chorób mogą być podobne, różnią się one przebiegiem, wymaganiami środowiskowymi oraz ryzykiem związanym z obecnością groźnych dla zdrowia mykotoksyn.

Fuzarioza kolb rozwija się najczęściej w okresie od kwitnienia do dojrzewania kukurydzy. Czynnikiem sprzyjającym zakażeniu są nie tylko warunki pogodowe – wilgoć, wysoka temperatura lub susza – ale również uszkodzenia mechaniczne kolb, obecność szkodników oraz zła kondycja roślin. Choroba może prowadzić do znacznych strat plonów oraz zanieczyszczenia ziarna toksynami, które dyskwalifikują je z dalszego obrotu handlowego.

Fuzarioza wywołana przez Fusarium graminearum

Objawy

Pierwsze objawy porażenia przez Fusarium graminearum można zaobserwować od końca sierpnia do połowy października. Charakterystyczna dla tej choroby jest obecność grzybni o różowym lub jasnoróżowym zabarwieniu, rozwijającej się od wierzchołka kolby w stronę jej podstawy. Typowe symptomy to:

• sklejone znamiona słupków oraz liście okrywowe kolb,
• gnicie rdzenia kolby i zapadanie się zainfekowanych ziaren w jej wnętrzu,
• całkowite porażenie wszystkich ziaren na tym samym obwodzie kolby.

Przyczyny

Do infekcji dochodzi najczęściej podczas kwitnienia, kiedy to zarodniki grzyba obecne na resztkach pożniwnych przenikają do znamion słupków. Sprzyjają temu:

• wilgotne i ciepłe warunki pogodowe w czerwcu i podczas kwitnienia,
• uprawa wrażliwych odmian kukurydzy,
• niewłaściwe zagospodarowanie resztek pożniwnych.

Ryzyko i skutki

Fusarium graminearum może powodować poważne straty plonu – porażone ziarna są lżejsze z powodu degradacji skrobi. Dodatkowo, istnieje ryzyko wystąpienia mykotoksyn: deoksyniwalenolu (DON) i zearalenonu, które mogą zdyskwalifikować całe partie ziarna z obrotu handlowego. Obowiązujące limity wynoszą:

• DON: 1750 μg/kg,
• Zearalenon: 30 μg/kg.

Zapobieganie i zwalczanie

Nie ma skutecznych metod leczenia w uprawie na ziarno lub kiszonkę. Można jednak ograniczyć ryzyko poprzez:

• wczesny zbiór,
• wybór mniej podatnych odmian,
• odpowiednie zagospodarowanie resztek pożniwnych,
• intensywne przewietrzanie i separację lekkich, porażonych ziaren po omłocie.

Fuzarioza kolb z grupy Fusarium z sekcji Liseola

Objawy

Fuzarioza kolb wywoływana przez grzyby z sekcji Fusarium Liseola (m.in. F. verticillioides, F. proliferatum) objawia się nieregularnie – pierwsze symptomy pojawiają się punktowo na kolbie. Zainfekowane ziarna brunatnieją, a następnie pokrywają się białą, gęstą grzybnią, często z fioletowym lub łososiowym odcieniem. W odróżnieniu od infekcji F. graminearum, rdzeń kolby zazwyczaj pozostaje nienaruszony.

Przyczyny

Grzyby z sekcji Liseola najczęściej atakują wcześniej uszkodzone kolby. Do infekcji może dojść przez:

• żerowanie szkodników (np. omacnica prosowianka, słonecznica orężówka, Sesamia nonagrioides),
• wcześniejsze porażenia przez inne patogeny (np. Fusarium graminearum),
• uszkodzenia mechaniczne (grad),
• stres wodny i błędy nawozowe.

Rozwój choroby jest szczególnie intensywny w warunkach ciepła i suszy.

Ryzyko i skutki

Chociaż infekcje Fusarium Liseola mogą być powierzchowne, grzybnia również potrafi niszczyć skrobię w ziarnie, obniżając masę i jakość plonu. Największe zagrożenie stanowi jednak obecność mykotoksyn – fumonizyn B1 i B2, które mogą zdyskwalifikować ziarno z rynku. Dopuszczalne stężenie w ziarnie przeznaczonym do spożycia wynosi 4000 μg/kg.

Zapobieganie i zwalczanie

Podobnie jak w przypadku F. graminearum, nie ma skutecznych metod leczenia w kukurydzy ziarnowej. Najważniejsze działania profilaktyczne to:

• skuteczna walka ze szkodnikami kolb,
• dokładne rozdrabnianie resztek pożniwnych,
• opryski insektycydowe w czasie wegetacji,
• wybór odporniejszych i dobrze dopasowanych odmian,
• ograniczenie stresu wodnego i nadmiernej gęstości siewu,
• wczesny zbiór, zanim infekcja się nasili.

Jak odróżnić dwa rodzaje fuzariozy kolb?

Rozpoznanie, z którym typem fuzariozy kolb mamy do czynienia, jest kluczowe dla właściwej oceny zagrożenia i podejmowania działań profilaktycznych. Chociaż objawy mogą być do siebie zbliżone, istnieją wyraźne różnice, które pozwalają je od siebie odróżnić.

Fusarium graminearum:

• Grzybnia: wyraźnie różowa, rozciągająca się od wierzchołka kolby w stronę nasady.
• Ziarna: wszystkie ziarna na jednym obwodzie kolby są porażone.
• Rdzeń kolby: zainfekowany i często zgniły.
• Warunki sprzyjające: chłodne i wilgotne lato, zwłaszcza podczas kwitnienia.
• Mykotoksyny: DON i Zearalenon – toksyczne i ściśle limitowane w obrocie.

Fusarium z sekcji Liseola:

• Grzybnia: biała, często z odcieniem fioletowym lub łososiowym, głównie powierzchniowa.
• Ziarna: porażone punktowo – zazwyczaj połowa lub ¾ ziaren na obwodzie.
• Rdzeń kolby: najczęściej nieporażony.
• Warunki sprzyjające: gorące i suche lato, wcześniejsze uszkodzenia mechaniczne lub żerowanie szkodników.
• Mykotoksyny: fumonizyny B1 i B2 – również szkodliwe, z określonymi normami.

Dzięki tym różnicom można stosunkowo precyzyjnie określić, z jakim zagrożeniem ma do czynienia plantator. W przypadku wątpliwości warto przeprowadzić analizę laboratoryjną lub skonsultować się z doradcą agrotechnicznym.

Wpływ fuzariozy na plon i jakość ziarna

Fuzarioza kolb kukurydzy, niezależnie od sprawcy, niesie poważne konsekwencje dla ilości i jakości plonu. Choroba wpływa bezpośrednio na strukturę i skład chemiczny ziarna, a pośrednio – na możliwość jego sprzedaży i przydatność do dalszego przetwórstwa.

Straty plonów

Grzybnia obu typów fuzariozy rozwija się kosztem skrobi zawartej w ziarnie. W efekcie:

• porażone ziarna są lżejsze i mniej wartościowe,
• ich liczba na kolbie może być znaczna – od kilku procent do całkowitego porażenia,
• część ziarna może się zapadać lub być całkowicie zniszczona, co utrudnia zbiór i obniża plon handlowy.

W warunkach dużego nasilenia choroby, straty mogą wynosić nawet kilkadziesiąt procent.

Jakość ziarna i obecność mykotoksyn

Najgroźniejszym skutkiem fuzariozy nie zawsze są straty ilościowe, lecz obecność mykotoksyn. Te toksyczne substancje, produkowane przez grzyby w sprzyjających warunkach, mogą być:

• niebezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt,
• powodem dyskwalifikacji partii ziarna w skupie,
• trudne do usunięcia – nie niszczeją w czasie obróbki cieplnej ani przechowywania.

W zależności od typu fuzariozy, dominują inne toksyny:

• F. graminearum: DON (do 1750 μg/kg) i zearalenon (do 30 μg/kg),
• F. Liseola: fumonizyny B1 i B2 (do 4000 μg/kg).

Spełnienie tych norm jest niezbędne, by ziarno mogło trafić do obrotu konsumpcyjnego lub paszowego.

Metody zapobiegania i ograniczania strat

Choć fuzarioza kolb kukurydzy nie poddaje się leczeniu w tradycyjnym rozumieniu, skuteczne działania profilaktyczne mogą znacząco ograniczyć ryzyko wystąpienia choroby oraz związanych z nią strat.

Działania agrotechniczne

1. Zarządzanie resztkami pożniwnymi – dokładne rozdrabnianie i przyorywanie resztek po kukurydzy i zbożach ogranicza źródła infekcji.
2. Dobór odmiany – należy wybierać odmiany dostosowane do lokalnych warunków klimatycznych i jak najmniej podatne na infekcje Fusarium.
3. Wczesny zbiór – szczególnie ważny, by zapobiec rozwojowi grzybni w końcowej fazie dojrzewania.
4. Unikanie zbyt gęstego siewu – zbyt gęsta roślinność sprzyja wilgoci i infekcjom.

Ochrona przed szkodnikami

W przypadku fuzariozy z sekcji Liseola, ogromne znaczenie ma walka ze szkodnikami:

• omacnicą prosowianką,
• Sesamia nonagrioides,
• słonecznicą orężówką.

Zaleca się:

• chemiczne zabiegi insektycydowe w trakcie wegetacji,
• niszczenie gąsienic poprzez rozdrabnianie łodyg i kolb.

Przechowywanie i selekcja

Po zbiorze, zwłaszcza w kukurydzy ziarnowej:

• stosuj intensywne przewietrzanie ziarna,
• oddziel ziarna lekkie, które najczęściej są porażone,
• monitoruj poziom mykotoksyn przed oddaniem partii do obrotu.

Podsumowanie i praktyczne wskazówki dla rolników

Fuzarioza kolb kukurydzy to choroba, która może pojawić się w każdej uprawie i każdego roku – zwłaszcza jeśli warunki pogodowe oraz agrotechniczne sprzyjają infekcjom. Kluczowym elementem walki z tą chorobą nie jest leczenie, lecz zapobieganie i szybka reakcja na pierwsze objawy.

Najważniejsze zalecenia:

• Obserwuj objawy – różowa grzybnia i zgnilizna rdzenia wskazują na Fusarium graminearum, a biała pleśń punktowa – na grzyby z sekcji Liseola.
• Dbaj o czystość pola – staranne rozdrobnienie resztek pożniwnych znacząco ogranicza źródło infekcji.
• Wybieraj odpowiednie odmiany – dostosowane do warunków lokalnych i odporne na choroby.
• Chroń kolby przed szkodnikami – szkodniki torują drogę grzybom z grupy Liseola.
• Planuj wczesny zbiór – nie czekaj do późnej jesieni, gdy choroba może się nasilić.
• Monitoruj poziom mykotoksyn – wykonuj badania jakościowe plonu, zanim trafi do obrotu.

Zrozumienie różnic między typami fuzariozy kolb oraz konsekwentne stosowanie praktyk profilaktycznych pozwala rolnikowi nie tylko ograniczyć straty, ale też zapewnić bezpieczeństwo żywności i pasz.